ME YA KAI BINDIGA HANNUN MAKIYAYI? (I)
—Muhammad MJ
Wanene Makiyayi?
Makiyayi wani mutum ne da ke kiwon dabbobi, yana kula dasu kuma yana ciyar dasu.
Kiwo yana daya daga cikin tsofaffin sana'o'i na duniya, kuma har a yau yana wanzuwa a cikin al'umma, kuma wani muhimmin bangare na kiwon dabbobi ga makiyaya.
Akan samu makiyaya da yawa a fadin duniya a kasashe daban daban. A nan Kasar tamu (Nigeria) mun sani cewa Fulani su aka sani da yin kiwo, hakan ya kasance al'adarsu.
Su waye Fulani?
Fulanie suna daya daga cikin manyan kabilu a yankin Sahel da Afirka ta Yamma. Suna zama a kasashe da dama, mafi yawancin su suna zaune ne a yammacin Afirka da arewacin Afirka ta Tsakiya da kuma Sudan ta Kudu, Darfur, Eritriya, da yankunan da ke kusa da gabar tekun Bahar Maliya.
Asalin al’ummar Fulani akan ce tsatso ne daga kabilar Torankawa (Torodbe) na Fulani zuwa wani Balarabe mai suna Uqba bin Nafi. A matsayinsu na makiyaya masu kiwo, sun bi ta cikin wasu kasashe da dama.
Watakila Fulani su na da hannu wajen kafa kasa mai hedkwatarta a Takrur wanda ake ganin hakan ya sanya aka samu kwararowar Fulani daga gabas suna zama a cikin kwarin Senegal.
Al’adar Fulani ta ci gaba da bulla a yankin kogin Nijar da Senegal. Fulani manoma ne masu kiwon shanu wadanda suke raba gonakinsu da sauran kungiyoyi na kusa, kamar Soninke, wadanda suka ba da gudummawa wajen bunkasar kasar Ghana ta da (Ancient Ghana) tare da fadada gabas da yamma karkashin jagorancin kungiyoyin makiyaya ko fulɓe ladde.
Mutanen Fula, masu tushen Larabci da Arewacin Afirka, sun karbi Musulunci da wuri. A cewar David Levison, karbar addinin Musulunci ya sa Fulani sun ji cewa a "al'adu da addini sun fi sauran al'ummomin da ke kewaye da su, kuma daukar matakin ya zama wata babbar iyaka ta kabilanci" tsakanin su da sauran kabilun Afirka na Sahel da Afirka ta Yamma.
Fulani, bayan kasancewarsu rukuni na farko na mutanen yammacin Afirka da suka musulunta, sun kasance masu fafutuka wajen tallafawa tauhidi da akidar Musulunci daga cibiyoyi irin su Timbuktu. ’Yan kabilar Fula wadanda daga baya aka fi sani da Toroobe sun yi aiki tare da malaman addinin Musulunci da Larabawa, inda suka tsara yadda addinin Musulunci ya yadu a yammacin Afirka.
Daular Sokoto ita ce mafi girma da nasara ga mulkin Fulani a yammacin Afirka. Ita ce mafi girma, da kuma tsari mai kyau, na Jihohin Fulani. A tsawon karni na 19, Sakkwato ta kasance daya daga cikin manya-manyan dauloli a yammacin Afirka har zuwa 1903, lokacin da Turawan mulkin mallaka suka fatattake su. Daular Sokoto ta hada da masarautu da dama, wadanda mafi girma daga cikinsu ita ce Adamawa, duk da cewa masarautar Kano ce ta fi yawan jama'a. Sauran sun hada da, amma ba'a iyakance ga: Masarautar Gombe, Masarautar Gwandu, Masarautar Bauchi, Masarautar Katsina, Masarautar Zazzau, Masarautar Hadejia, da Masarautar Muri.
Al'adar Fulani
Fulani a al’adance makiyaya ne, suna kiwon shanu, awaki da tumaki a ƙetaren busasshiyar ƙasa na yankinsu, suna ɗan bambanta da al'ummomin yankin. Su ne ƙabilar makiyaya mafi girma a duniya kuma suna zaune a yankuna da yawa. Wannan al'adar (ta kiwo) na kabilar makiyaya ya sa wanda ba dan uwa ba (wand ba bafullatani ba) ya iya yin soyayya ko kuma ya auri Bafulatana.
Fulani sun kasance suna bin wata ka’idar ɗabi’a da aka fi sani da pulaaku, wadda ta ƙunshi halayen haƙuri, kamun kai, tarbiyya, tsantseni, kunya, mutunta wasu (ciki har da abokan gaba), hikima, zurfin tunani, karɓar baƙi, jajircewa, da kuma Karfin hali.
Al'adar Kiwo
An san Fulani da farko makiyaya ne, amma kuma ‘yan kasuwa ne a wasu yankunan. Galibin Fulanin da ke cikin karkara na shafe tsawon lokaci su kadai a kafa, kuma ana iya ganin su akai-akai suna yawo da shanunsu a duk fadin yammacin Afirka, suna kwashe garkunansu don neman ruwa da kiwo. Su ne, kuma har yanzu, su ne kawai manyan ƴan ƙaura na yammacin Afirka, koda yake al'ummar Abzinawa, wata ƙabilar makiyaya ta arewacin Afirka, suna zaune ne a arewacin ƙasar Fula, kuma wani lokaci suna zama tare da fulani a ƙasashe irin su Mali, Nijar da Burkina Faso. Bafullatani, sakamakon yawo da suke yi a baya, ana iya ganinsu a kowane yanki na yammacin Afirka, tun daga sahara na arewa, zuwa savannai da dazuzzukan kudu da aka samu.
Ana kirga dukiya da yawan garken shanu. Tun da dadewa kabilun fulani da wasu kabilan sun kasance suna fada akan shanu da hakkin kiwo. Kasancewar ita ce dabbar da Fulani ke kiwo da daraja, shanu na musamman ne. Mutane da yawa sun ce mutum ba zai iya magana da yaren Fulfulde ba idan ba shi da saniya. Bafullatani na da al’adar ba da habbanaya (saniya da ake ara wa wani har sai ta haihu). Da zarar an yaye maraƙin sai a ajiye shi, a mayar da saniya ga mai ita. Wannan habbanaya dabba ce mai daraja. Bayan samun wannan kyauta, akwai wani biki na musamman don girmama kyautar. Wanda aka ba zai sayi kayan abinci na musamman kuma ya gayyaci makwabtansa zuwa wannan taron. Habbanaya ba za a taba yanka ya ba a kowane hali ba.
.....za mu cigaba insha Allah
#FreedomFightersNG
0 Comments